انتظار و ارزش در تعلیم و تربیت

نظریه انتظار و ارزش در تعلیم و تربیت

نوشته شده : خانم حمیده دهقانی

دانشجوی کارشناسی ارشد روان شناسی تربیتی دانشگاه الزهرا(س)

تعریف مدل انتظار – ارزش

مفهوم انتظار منعکس کننده باورها و قضاوت فرد درباره قابلیت خود در انجام کار و موفقیت در آن است و به عبارتی سازه انتظار با پاسخ به این پرسش سروکار دارد (آیا می توانم این کار را انجام دهم؟)اگر پاسخ منفی باشه در مورد قابلیت خود تردید کند هرچند تکلیف مورد علاقه اش باشد کمتر احتمال می رود  تکلیف را انجام دهد .

مفهوم دیگر مدل انتظار – ارزش ،سازه ارزش است که عبارتست از دلایل مختلفی که دانش آموزان در مورد علت پرداختن به کاری ارایه دهند وپاسخ به این پرسش سروکار دارد (آیا می خواهم این کار را انجام دهم ؟چرا؟)در مدل های انتظار –ارزش انگیزش ،هر دو مولفه انتظار وارزش در پیش بینی  رفتار انتخابی دانش آموز در آینده ،پرداختن به آن تکلیف، مداومت و توفیق آنها از اهمیت برخوردار است.

تاریخچه

مدل های انتظار –ارزش برخلاف مدل های رفتاری انگیزش،بر بعد شناختی فرد به عنوان تصمیم گیرنده فعال تاکید دارد.هرچه در توجیه انگیزش به مقوله شناختی و مدل های انتظار-ارزش و فعال بودن یادگیرنده توجه بیشتری می شد از غریزه ،سایق،نیازوعادت به عنوان عامل برانگیزنده کاسته می شدو این که چه چیزی انگیزش دست زدن به رفتار را ایجاد می کند دیگر مساله مهمی نبودو آنچه مهم بود این بود که چگونه افراد تصمیم می گیرند چه اهداف یا مسیرهایی را انتخاب  انرژی ،کنجکاوی وفعایت خود را در چه جهتی متمرکز می کنند .اگرچه بعضی از رفتار گراها همانند تولمن به عامل دومی که در روند تداعی محرک –پاسخ نقش دارد-انتظار آزمودنی- اشاره می کند.

اما آنچه لوین برای فرآیند شناختی تصمیم گیری با در نظر گرفتن مولفه های انتظار و ارزش پیشنهاد می کند سازه سطح انتظارکه عبارت است از هدف یا معیاری که فرد بر اساس تجارب گذشته وآشنایی که از یک تکلیف دارد برای خود در نظر می گیرد و روش ارزیابی آن بکار می رود بازی پرتاب حلقه بود .البته لازم به ذکر است که لوین در نظریه خود بجای مفهوم ارزش از واژه جاذبه استفاده می کند –افراد برای هریک  از اشیای موجود خود در محیط جاذبه کسب می کنند .مثلا فرد گرسنه اشیا ونشانه هایی که در مجیط خود به غذا مربوط می شود حساس تر می شود وآن اشیا و نشانه ها جذاب تر می شود و هر چه میزان گرسنگی بیشتر باشد این جذابیت و جاذبه بیشتر می شود.

اتکینسون در مدل انگیزش پیشرفت خود سازه های نیاز،سطح انتظار،ارزش و انتظار تولمن و لوین را با هم ترکیب نموده و رفتار را تابعی از حاصل ضرب انگیزه ،احتمال موفقیت وارزش تشویقی می داند که انگیزه را تفاوتها یا آمادگی ها ی فردی با ثبات وماندگار آموخته  شده که بصورت جستجوی موفقیت  یا اجتناب از شکست تعریف می کند که معتقد است این عامل جنبه ی درونی و شخصیتی انگیزش را تشکیل می دهد.

سازه انتظار در مدل اتکینسون که فرض بر این است موفقیت یا تکلیف را دربر می گیرد مربوط به محیط می باشد و منعکس کننده باورهای ذهنی  فرد درباره احتمال موفقیت است .انتظار هرچند قطعا منعکس کننده باورهای خود فرد هستند ولی یکی از اثرات محیط بر انگیزش را نشان می دهد وآن –سطح دشواری تکلیف است.

بدین تربیت می توان گفت که هر چنداین مدل اساسا یک مدل ارگانیسمی است که عمدتا بر فرد متمرکز است اما عوامل خارجی را نیز در بر گرفته.

سومین عامل ومولفه ارزش تشویقی موفقیت است که بصورت هیجانی وکسب افتخار ناشی از پیشرفت تعریف می شود  به عبارتی هرچه تکلیف در سطح دشواری بالاتر اما قابل انجام باشد ارزش بیشتری دارد .لذا احتمال موفقیت (انتظار)رابطه معکوسی با ارزش تشویقی وهمین طور دشواری تکلیف دارد. یعنی هرچه تکلیف آسان تر (احتمال موفقیت بالاتر)ارزش تشویقی پایین تری دارد .باتوجه به این روابط اتکینسون رابطه ی ریاضی ی را معرفی می نماید که بصورت احتمال موفقیت-1-=ارزش تشویقی.بنابر این با ارایه این مدل ریاضی ارزش تشویقی در تحقیقات انگیزش پیشرفت نا دیده گرفته می شود و زمانی انگیزه پیشرفت در بالاترین سطح است دشواری تکلیف در سطح متوسط قرار داشت.نتایجی شبیه به این رابطه احتمال و ارزش اتکینسون در سایر نظریه ها نیز وجود دارد نظیر گانیه آموزش باید فقط چند گام جلوتر از شایستگی قبلی باشد یا پیاژه به آموزش مفاهیم  به دانش آموزان به مرحله بلافاصله بعد تاکید دارد یا مفهوم منطقه مجاور رشد ویگوتسکی.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مدل انتظار –ارزش اکلز و ویگفیلد

این مدل انگیزش  پیشرفت که برگرفته از دیدگاه ارگانیسمی عمومی مبتنی بر روانشناسی رشد شخصیت و اجتماعی است که بیشتر وابسته به موقعیت می باشد و به دو مولفه پیش بینی کننده پیشرفت یعنی انتظار وارزش توجه دارد .در این مدل گرچه انگیزه مطرح نمی شود اما می توانند بخشی از مولفه حافظه هیجانی باشند که به باورهای شناختی تر مربوط به ارزش تکلیف منجر شود.

ارزش در این مدل بر خلاف مدل اتکینسون نقش برجسته تر ومهم تری دارد ودر پاسخ به این پرسش چرا باید این تکلیف را انجام دهم؟ است که نشان دهنده علاقه ،هزینه ها واهمیت کاربردی تکلیف است .سازه انتظار منعکس کننده پاسخ به پرسش (آیا می توانم تکلیف را انجام دهم؟)و عبارتست از باورفرد درباره انتظار موفقیت در آینده است نه ادراک شخصی از شایستگی خود.

 

درمدل اکلز و ویگفیلد باورهای انگیزشی شامل حافظه هیجانی ،اهداف،خودطرح واره ها وادراک تکلیف است که حافظه هیجانی ؛به تجارب قبلی فرد در مورد فعالیت یا تکلیف اشاره دارد وبا تصور پرداختن به تکلیف فعال می شوند واز طریق شرطی سازی کلاسیک یا تداعی مستقیم به ارزش گذاری(مثبت یا منفی)برای تکلیف می پردازد. اهداف در برگیرنده نمایه شناختی آن چیزهایی که دانش آموز دارد یا برای بدست آوردنشان تلاش می کند وبصورت کوتاه مدت (بیست شدن در یک واحد درسی)یا بلند مدت (پزشک شدن)هستند و می توانند بر اساس خود طرح واره ها و خود پنداره ها شکل بگیرند.خود طرح واره ها منعکس کننده باورها و خود پنداره های فرد درباره خودش می باشد .ادراک تکلیف ؛قضاوت فرد درباره دشواری تکلیف  و همچنین سایر ویژگیهای تکلیف است. 

 

در مدل اکلز و ویگفیلد باورهای انگیزشی تحت تاثیر دو سازه ادراک فرد از محیط اجتماعی و تفاسیر واسناد های فرد از وقایع گذشته است که این اسناد ها در تشکیل ادراک های فرد از شایستگی خود وانتظارات او نقش اساسی دارد ادراک فرد از محیط اجتماعی اشاره به چگونگی ادراک وتفسیر نقش های اجتماعی وچگونگی ادراک دانش آموزاز باورهای مختلف اجتماعی کنندگان دارد و در نهایت سازه عمومی دیگر که بر باورهای دانش آموزان تاثیر گذار است فرهنگ اجتماعی است که در برگیرنده زمینه فرهنگی اجتماعی ،نوع تعامل  با همسالان والدین وسایر بزرگسالان وعملکرد گذشته دانش آموزان و قابلیت های وی می باشد . بنابر این مدل بر چگونگی ساختن باورهای انگیزشی از طریق فرآیندهای شناختی اجتماعی تاکید زیادی دارد اما فرض بر این است که این باورها ریشه در فضاهای اجتماعی و فرهنگی بزرگتری دارد که دنیای دانش آ موز را می سازد.

 

 

نقش سازه های انتظار وادراک توانایی خود

سازه های انتظار وادراک توانایی خود می توانند با نتایج مختلفیمرتبط باشند؛پیشرفت یا عملکرد ،پرداختن به تکلیف که شامل درگیری شناختی تلاش مداومت ،رفتار انتخاب است.درگیری شناختی ؛یعنی چقدر دانش آموز از نظر شناختی مشغول به تکلیف می شود واز انواع راهبردهای یادگیری استفاده می کند.رفتار انتخاب نیز به انتخاب  های دانش آموز در صورت داشتن آزادی عمل اشاره دارد .

در تحقیقات صورت گرفته پنتریچ وهمکاران پی بردندهرچه سطح ادراک شایستگی بالاتر باشد استفاده از راهبردهای شناختی وفرا شناختی  ودر کل درگیری شناختی بیشتر است همچنین  اکلز و ویگفیلد نشان دادند ادراک دانش آموزان از توانایی خود و انتظار آنها برای موفقیت قوی ترین پیش بینی کننده نمرات بعدی دانش آموز در آن درس است (حتی نسبت به نمرات قبلی پیش بینی کننده بهتری برای نمرات بعدی خواهد بود)وهمین طور انتظارات وادراک توانایی خود به عنوان تعدیل کننده بین بافت محیطی یا فرهنگی و اقدام به رفتارهای منجر به پیشرفت است که نشانگراهمیت باورهای دانش آموزوطبیعت  ساخت گرای انگیزش است.

بنابر این مجققان به این نتیجه رسیدند که انتظار با پیشرفت ودرگیری شناختی ،ارزش بیشتر با رفتارهای انتخاب که فراهم آورنده فرصت پیشرفت در آینده هستندارتباط دارند.

 

 

نقش خود پنداره

ادراک شایستگی خود را می توان قضاوت و خود ارزیابی دانش آموز درباره توانایی خود برای انجام یک تکلیف خاص تعریف نمود یا ارزیابی شناختی توانایی در یک حوزه در حالی که واکنشی کلی نسبت به خود است .تحقیقات مربوط به ادراک شایستگی خود بر خلاف مدل انتظار ارزش  که بر انگیزش تاکید دارد به رشد وهویت فردی توجه دارد لذا مساله مهم در ادراک شایستگی خود خاص بودن حوزه ادراک فرد از خویشتن است بطوری که حتی کودکان خردسال نیز ادراک  حاص حوزه از شایستگی خود دارند هر چند این ادراک با افزایش سن تمایز یافته تر می شود .اغلب محققان قایل به تمایز شایستگی در حوزه های تحصیلی ،اجتماعی وجسمی هستند .وجود حوزه های مختلف و خاص بودن حوزه های  ادراک این سوال را پیش می کشد که آیا این ادراک سلسله مراتبی هستند؟

مارش وشیولسن و همکارانشان بر اساس تحقیقات حود معتقدند که خودپنداره ساختاری سلسله مراتبی دارد و حوزه های مجزای شایستگی تحصیلی در یک خود پنداره تحصیلی کلی جای می گیرند که این ساختار سلسله مراتبی بر اساس سن تغییر می کند بطوری که کارپاتیان معتقد است خودپنداره ها از ساختار سلسله مراتبی به سلسله مراتبی ودوباره غیر سلسله مراتبی در طول زمان تبدیل می شوند و هارتر بیان می کند در زمینه سلسه مراتبی بودن خودپنداره ،نه تنها تفاوت های رشدی بلکه تفاوت های فردی و فرهنگی  وجود دارد.

از آنجا که ادراک شایستگی خود قضاوت های شناختی  تری از مهارت ها وتوانایی های خویش هستند اما عزت نفس یک واکنش یا ارزیابی از خود هیجانی کلی تر است. هرچند عزت نفس کلی ،به لحاظ تجربی یک بعد مجزا از ادراک شایستگی است اما این دو همبستگی متوسطی دارند . ولی آنچه مسلم است این است که بین ادراک شایستگی وخود پنداره رابطه دو سویه ایست  که خود پنداره پیشرفت را تحت تاثیر قرار می دهد و پیشرفت ،ادراک شایستگی را شکل می بخشد.

 

 

نقش باورهای مربوط به ارزش

هر چند بر اساس مدل اتکینسون ،ارزش تشویقی معکوس احتمال موفقیت است محققانی نظیر بتل ارزش را اهمیت پیشرفت در یک تکلیف برای فرد که تعیین کننده میزان مدامت درآن تکلیف استو وی قایل به دو ارزش مطلق ونسبی است که مطلق را اهمیت تکلیف بطور کلی و ارزش نسبی را اهمیت تکلیف در مقابل سایر تکالیف است. ورابطه انتظارات با عملکرد وارزش با انتخاب یا مداومت در تکلیف  رابطه مثبتی است بنابراین بتل  بر خلاف اتکینسون بین انتظار وارزش همبستگی مثبتی وجود دارد .فدر در بررسی های خود ،همسو با بتل نشان داد که ارزش تکلیف-ارزش های شخصی یا ارزش هایی را که افراد برای تکالیف خاص قایل اند – به همراه انتظارات موفقیت تعیین کننده رفتار پیشرفتی؛انتخاب ،مداومتوپیشرفت است.علاوه بر این فدر دریافت که ارزش تکلیف با انواع ارزش های شخصی بر اساس نظر روکیچ ارزش های ابزاری رابطه دارد به این معنا که افراد با توجه به ارزش های شخصی عمومی تر خود ارزش تکلیف را مشخص می نمایند وسپس تکلیف را انتخاب می کنند.روکیچ قایا به دو دسته ارزش می باشد1-ارزش های عمومی که (مفاهیم بنیادین مطلوب در هر فرد وجامعه را نشان می دهدو هدایت گر شناخت وانگیزش ورفتارند وبا توجه به آنها می توان قضاوت کرد که کدام رفتار مطلوب وکدام نامطلوب است2- ارزشهای ابزاری که سبک های رفتار برای دستیابی به ارزش های غایی را نشان می دهد (نظیف بودن،ادب واطاعت)

 

مفاهیم معاصر ارزش تکلیف

جدیدترین مدل ارزش را اکلزو ویگفلید ارائه کرده اند آن را با چهار مولفه ارزش موفقیت،علاقه درونی،ارزش کاربردی بیرونی وهزینه های مرتبط با تکلیف)تعریف نمودند که هریک بر روی رفتارهای پیشرفت (مداومت،انتخاب،پیشرفت)تاثیر گذار باشد.

در این مدل ارزش موفقیت همانند بتل بصورت اهمیت موفق شدن در یک تکلیف است یا بدین صورت که چقدر یک تکلیف می تواند فرد را قادر سازد تا جنبه های مهم و اصلی خودطرح واره های خویش را تایید یا رد بکند.

دومین مولفه ارزش تکلیف علاقه درونی یا ارزش درونی است که به میزان علاقه ذهنی واشتیاق به محتوای یک تکلیف دارد یا لذتی که افراد در هنگام انجام دادن یک کار تجربه می کند تعریف می شود.

سومین مولفه ارزش کاربردی است.که بصورت مفید بودن یک تکلیف برای فرد به منظور اهداف وی برای آینده تعریف می شود که مشابه دلایل بیرونی برای انجام دادن یک تکلیف در مدل دسی و رایان  است.چهارمین مولفه هزینه های مرتبط با تکلیف است که به جنبه های منفی ادراک شده از پرداختن به تکلیف تعریف می شود.

لذا این چهار مولفه ارزش تکلیف در تعامل با هم ،ارزش پیشرفتی یک تکلیف را مشخص می کند.

در تحقیقی که اکلز و ویگفیلد در مورد این مساله که چگونه مولفه های ارزش تکلیف ومولفه های انتظار با هم ترکیب و رفتار پیشرفت را بوجود می آورندبه این نتایج دست یافت که انتظارات – خودپنداره ها ،ادراک توانایی،انتظار موفقیت عملکرد را پیش بینی می کنند و انتظارات نسبت به ارزش پیش بینی کننده معنا دار پیشرفت هستند و ارزش ها –علاقه ،ارزش کاربردی،ارزش موفقیت پیش بینی کننده بهتر رفتار انتخاب بودند.

بنابر این نتایج تحقیقات اکلز و ویگفیلد همراه با یافته های بتل و فدر بیان می کنند که مولفه های انتظار ارزش رابطه مثبتی با هم دارند و برخلاف نظر اتکینسون رابطه معکوسی بین این دو سازه وجودندارد اما هنوز پاسخ به این سوال که آیا کودکان ابتدا شایستگی بدست  می آورند سپس ارزش گذاری یا برعکس؟؟؟؟؟داده نشده است.